W Wydawnictwie Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy ukazała się monografia pt. Nauczyciel: zawód – powołanie – uwikłanie pod redakcją Barbary Jędrychowskiej.

Kolejny, V tom rocznika Kolokwia Witeloniana, podejmuje trudną problematykę zawodu nauczycielskiego. Założeniem publikacji była szeroka dyskusja nad historycznymi i współczesnymi uwarunkowaniami jego oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych. Teksty zamieszczone w trzech głównych rozdziałach: Nauczyciel na miarę czasów, Powołanie i misja nauczyciela oraz Nauczyciel jako zawód, wyznaczają trzy zróżnicowane obszary badawcze, odnoszące się do  roli i miejsca nauczyciela w zmieniającej się rzeczywistości politycznej i społecznej.

Na przestrzeni dziejów teoretyczny zakres rozważań wokół zawodu nauczyciela – wbrew powszechnej opinii – zmieniał się stosunkowo niewiele. Starożytni filozofowie wskazywali kolejnym pokoleniom na istotę powinności, którą widzieli w przekazywaniu uczniom podstawowych wartości: prawdy, dobra i piękna. Żądali od niego wysokich kwalifikacji opartych na wiedzy i moralności, będących gwarantem szacunku dla wychowanków, rodziców i społeczeństwa.

Praktyka jednak często odbiegała od tych założeń. Nauczyciel stawał więc wobec pytań i wątpliwości:

- Czy zawód ten jest misją i powołaniem, wymagającym wyjątkowych predyspozycji osobowościowych, osadzonych na określonych wartościach, czy jedynie techniczną umiejętnością opartą na wykształceniu?

- Czy w procesie edukacji młodego człowieka możliwa jest realizacja narzuconego modelu i ideału wychowania, niezgodnego z preferowanymi przez niego wartościami?

- Jakie będą efekty wychowawcze jego konformistycznej postawy, wynikającej z przekazywania uczniom obowiązujących norm, wzorów, zasad i wartości wbrew własnym poglądom i przekonaniom?

- I ostatecznie: jakie skutki tego uwikłania poniesie sam nauczyciel?

W konsekwencji naukowego namysłu nad nauczycielem ukształtowała się pedeutologia (jako subdyscyplina pedagogiki), której przedmiotem zainteresowania jest zawód nauczyciela, jego osobowość i predyspozycje, uzdolnienia, doświadczenie, autorytet, kształcenie i etyka, odnosząca się do tego zawodu. W Polsce do pierwszych prac w tym zakresie należy zaliczyć Powinności nauczyciela, wydane w Warszawie w 1787 roku przez Grzegorza Piramowicza. Ten zaangażowany w reformę Komisji Edukacji Narodowej wybitny jezuita, wyznaczył w swoim dziele cele jego pracy, obowiązki względem siebie i uczniów oraz metody i środki postępowania z dziećmi, podkreślił także znaczenie takich cech, jak wyrozumiałość, wytrwałość i samokształcenie, niezbędne w działalności dydaktyczno-wychowawczej.

W 155. rocznicę urodzin i 100 lat od śmierci jednego z najwybitniejszych polskich pedeutologów przełomu XIX i XX wieku – Jana Władysława Dawida (1859-1914), warto przywołać jego rozważania O duszy nauczycielstwa (Kraków 1912). W niewielkiej rozprawie, na której wykształciło się już kilka pokoleń pedagogów, postrzegał on ucznia, nauczyciela i szkołę jako „część wielkiego mechanizmu”. Był przekonany, że „kierowniczym czynnikiem wychowania jest to, czym nauczyciel jest, czym myśli, że jest i tym, czym chciałby jeszcze być. Dlatego w żadnym zawodzie człowiek nie ma takiego znaczenia jak w zawodzie nauczyciela”.

Rozprawa Jana Władysława Dawida i prace jego następców: psychologów, pedagogów, filozofów i lekarzy z przełomu XIX i XX wieku, a zwłaszcza Zygmunta Mysłakowskiego (1890-1971), Stefana Szumana (1889-1972), Mieczysława Kreutza (1893-1971) i Stefana Baleya (1885-1952), stawiały za cel poszukiwanie różnymi drogami ideału osobowościowego nauczyciela. Ich autorzy podkreślali znacząca rolę, jaką w tym zawodzie pełni talent pedagogiczny (Mysłakowski, Szuman), psychiczne predyspozycje (Baley), zwracali uwagę na szeroko rozumianą osobowość (Kreutz).

Szybki rozwój pedeutologii, widoczny zwłaszcza od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku, pozwolił na wyróżnienie trzech głównych sfer osobowości nauczyciela: intelektualnej, poznawczej (odnoszącej się do sposobów podejścia do ucznia i przekazu wiedzy) oraz psychicznej (dotyczącej istoty cech psychiki w procesie odziaływań pedagogicznych).

Współczesny pedagog Krzysztof Konarzewski w swojej Sztuce nauczania (Warszawa 2004) podkreśla, że nauczyciel to zawód szlachetny, do którego jednak zazwyczaj on sam nie dorasta. Z jednej strony poddawany jest idealizacji i postrzegany poprzez pryzmat nierealistycznej wizji zbudowanej przez ludzi nauki, gloryfikujących jego cnoty oraz wyznaczających często nic w praktyce nie znaczące zadania, kompetencje zawodowe i kierunki pracy. Staje się on wówczas modelowym, ale i „papierowym” posłannikiem wiedzy i umiejętności. Z drugiej strony ośmieszanie, poniżanie i upominanie nauczyciela przez media, uczniów i rodziców staje się ogólnie przyjętą regułą. Współczesne społeczeństwo nie jest ciągle zdecydowane, który wariant jest najlepszy i w jakim zakresie należy go upowszechniać.

Zagadnienia te są szczególnie istotne w dobie idei postmodernistycznych i ponowoczesnej pedagogiki, zakładających odrzucenie ideałów i autorytetów, negowanie wartości i upowszechnianie relatywizmu. W tej sytuacji zawód nauczyciela staje wobec ogromnych wyzwań i zagrożeń. On sam przestaje być dla własnych uczniów źródłem wiedzy i wartości etycznych. Opierając edukację na tekstach kultury popularnej ma wdrażać ich do łamania podstaw kulturowego i moralnego porządku, wychowywać bez historii i przyszłości do nieustannej pogoni bez celu, jedynie za odmianą. Przygotowywać do postrzegania innych jako wrogów, z którymi trzeba toczyć walkę i wygrywać. Nauczyciel staje się więc postacią mało czytelną i niejednoznaczną w kontekście powinności i obowiązków, przytłoczoną odhumanizowanym i biurokratycznym charakterem swojej pracy.